Qimin Yaoshu (Halkın Sağlık ve Mutluluğu için Gerekli ve Yararlı Teknikler)

Yungang Grottosu
(By Marcin Białek – Own work, GFDL, https://commons.wikimedia.org/w/index.php curid=11144033)

Kuzey Wei döneminde bir memur olan Jia Sixie tarafından tamamlandığı bilinen Qimin Yaoshu bazı kaynaklara göre 544 yılında tamamlanmıştır. Kitap 10 ciltte, toplam 92 bölümden oluşmakta ve Çin’in 1500 yıllık tarım, bahçecilik, ağaçlandırma, ipekçilik, hayvancılık, veteriner ilaçları, üreme, mayalandırma, yemek pişirme, saklama, çorak arazi ıslahı gibi teknoloji ve kültürel birikimlerini derlemektedir. Kitabın 7., 8. ve 9. bölümleri yemek pişirme ile ilgilidir ve toplamda mayalandırma teknikleri, baharatlardan yahnilere, kızartmalara ve eriştelere, oradan ekmeklere 280 reçete verdiği bilinmektedir. Oldukça ayrıntılı ve doğru miktarlarıyla doğru malzemeler, hazırlama teknikleri yanında sunum ve sunum estetiği anlatılmaktadır. Shijing 食經 (Mutfak kuralları, 110 reçete) ve Shici 食次 (Mutfak prosedürleri, 50 reçete) isimli iki eski yemek kitabı -büyük olasılıkla- Qimin Yaoshu’ya kaynak olarak alınmıştır. Bazı mezar odalarında bulunan yazmalardan, Qimin Yaoshu’da yer alan reçetelerin bazılarının geçmişlerinin çok eskilere gittiği anlaşılmaktadır.

Qimin Yaoshu’deki Shijing Reçeteleri

Bölüm 7

Kesim 66 笨麴并酒 (Kalın maya ve şarap)
66.1 作白醪酒法 (Filtre edilmemiş beyaz şarap)
66.2 作白醪酒法 (Beyaz filtre edilmemiş şarap)
66.3 冬米明酒法 (Kış tahıllarından berrak şarap)
66.4 夏米明酒法 (Yaz tahıllarından berrak şarap)
66.5 朗陵何公夏封清酒法 (Lanling’den Sayın He için ağzı kapalı. yaz şarabı)
66.6 愈瘧酒法 (Yüksek ateş ve titreme sendromu tedavisi için şarap)
66.7 作酃酒法 (Ling şarabı)
66.8 作和酒法 (Kupaj şarap)
66.9 作夏雞鳴酒法 (Yaz horozu ötüşü şarabı)
66.10 作審酒法 (Shen1 şarabı)
66.11 柯杝酒法 (Çekirdek şarabı)

 

Kesim 67 法酒 (Standart şarap)

67.1 七月七日作法酒 (Yedinci ayın. yedinci günü standart şarap)

67.2 法酒方 (Standart şarap)

67.3 三九酒法 (3-9 şarabı)

 

Bölüm 8

Kesim 70 作醬等法 (Sos ve benzerlerini yapmak için reçeteler)

70.1 作麥醬法 (Buğday sosu)

70.2 作榆子醬法 (Karaağaç tohumu)

70.3 魚醬法 (Balık sosu)

 

Kesim 71 作醋法 (Sirke yapmak için reçete)

71.1 作大豆千歲苦酒法 (Bin yıllık soya acı şarabı)

71.2 作小豆千歲苦酒法 (Bin yıllık adzuki fasulyesi2 acı şarabı)

71.3 作小麥苦酒法 (Buğday acı şarabı)

71.4 水苦酒法 (Su acı şarabı)

71.5 卒成苦酒法 (Hızlı acı şarap)

71.6 烏梅苦酒法 (Kara erik acı şarabı)

71.7 蜜苦酒法 (Bal acı şarabı)

71.8 外國苦酒法 (Yabancı acı şarap)

 Kesim 72 作豉法 (Fermente fasulye3 yapmak için reçeteler)

72.1 作豉法 (Fermente fasulye)

72.2 作家理食豉法 (Ev yapımı yenilebilir fermente fasulye)

Kesim 73 八和齏 (Sekiz baharatlı çeşni)

73.1 [Mevsimlik uygun çeşni malzemelerini belirterek]

73.2 作芥醬法 (Hardal sosu)

Kesim 74 作魚鮓 (Fermente balık yapımı)
74.1 作蒲鮓法 (Hazanbel4 ile fermente balık)
74.2 作魚鮓法 (Fermente balık)
74.3 作長沙蒲鮓法 (Hazanbelle Changsha usulü fermente balık)

74.4 作夏月魚鮓法 (Yazın fermente balık)

Kesim 76 羹臛法 (Çorba ve yahni reçeteleri)
76.1 作芋子酸羹法 (Gövelez5 ile ekşi güveç)
76.2 作鴨臛法 (Ördek güveci)
76.3 作虌臛法 (Yumuşak kabuklu kaplumbağa güveci)
76.4 作豬蹄酸羹一斛法 (1 hu6 ekşili domuz paçası çorbası)

76.5 作羊蹄臛法 (Koyun paçası güveci)76.6 作兔臛法 (Tavşan güveçi)
76.7 作酸羹法 (Ekşili çorba)
76.8 作胡羹法 (Göçebe7 çorbası)
76.9 作胡麻羹法 (Susam çorbası)
76.10 作瓠葉羹法 (Su kabağı yaprakları ile çorba)

76.11 作雞羹法 (Tavuk çorbası)76.12 作鴨羹法 (Bambu filizi turşusu ile ördek çorbası)76.13 肺 (Akciğerlerli pirinç güveci)
76.14 作羊盤腸 解法 (Dilimlenerek servis edilen koyun bumbarı)

76.15 羊節解法 (Koyun kuşbaşı8)

76.16 羌煮法 (Qiang kabilesi usulü haşlama)

(466-67)
76.17 蓴羹 (Ebegümeci çorbası)
76.18 醋菹鵝鴨羹 (Ekşi turşu ile kaz ve ördek çorbası)

76.19 菰菌魚羹 (Taze shiitake mantarı ile balık çorbası)

76.20 筍 魚羹 (Bambu filizi turşusuyla balık çorbası)

76.21 鱧魚臛 (Murrel güveci)
76.22 鯉魚臛 (Sazan güveci)
76.23 臉 (Kan ve bağırsak güveci)
76.24 鱧魚湯 (Kalın dilimlenmiş murrel güveci)
76.25 臛 (Yayın güveci)
76.26 槧淡 (Hafif pişmiş ağaç-kulağı mantarı9)
76.27 腎 (İşkembe ve böbrek)
76.28 爛熟 (Lime lime olana kadar et güveci)

Kesim 77 蒸 (Buharlama ve güveçte pişirme)

77.1 蒸熊法 (Buharda ayı)
77.2 一本 (Farklı reçete)
77.3 蒸 法 (Buharda domuz yavrusu)

77.4 蒸雞法 (Buharda tavuk)

Kesim 78 腤煎消法 (Karışık, haşlama, tek kaynatma, kızartma ve kavurma reçeteleri)

78.1 鮓法 (Haşlanmış fermente balık)
78.2 五侯 法 (Beş Lort usulü karışık haşlama)
78.3 純 魚法 (Sade balık karışık haşlaması)

78.4 腤雞 (Tavuk haşlaması)

78.5 腤白肉 (Et haşlaması)

78.6 腤魚法 (Balık haşlaması)
78.7 蜜純煎魚法 (Bal ile marine edilmiş balık kızartması)

78.8 鴨消 (Kırma küçük yaban ördekleri kızartması)
78.9 鴨煎法 (Ördek kızartması)

Kesim 79 菹綠 (Salamura ve yeşil10 et)
79.1 白菹 (Düz salamura et)
79.2 菹肖法 (Kıyılmış sebze turşusu)
79.3 蟬脯菹法 (Kurutulmuş ağustos böceği turşusu)

79.4 綠肉法 (Yeşil et)

Bölüm 9

Kesim 80 炙法 (Kızartmalar)
80.1 作跳丸炙法 (Sıçrayan toplar kavurması)
80.2 炙 法 (Kelebek açılmış yavru domuz kızartması)

80.3 炙 法 (Dalyan köfte kızartması)
80.4 銜炙法 (Lokma kızartması)
80.5 作餅炙法 (Balık köftesi pane)
80.6 釀炙白魚法 (Culter balığı dolması kızartması)
80.7 腩炙 (Marine etme ve kızartma)

 

Kesim 81 作 奧糟苞 (Mayalandırılmış et, confit, şarap küspesinde et ve sarılmış et )

81.1 作犬 法 (Kıyılmış köpek eti)

Kesim 82 餅法 (Ekmek ve erişte)

82.1 作餅酵法 (Ekmek mayası)
82.2 作白餅法 (Yassı ekmek)
82.3 作燒餅法 (Ateşte pişmiş ekmek)

82.4 髓餅 (İlik ekmeği)

Kesim 83 (Mantı ve kek)

83.1 粟黍法 (Darı mantısı)

Kesim 86 飧飯 (Püre ve lapa)
86.1 作麵飯法 (Un bulamacı)
86.2 作粳米糗糒法 (Pişmiş ve kurutulmuş, ince ve iri kırılmış pirinç)

86.3 粳米棗糒法 (Hünnaplı pişmiş ve kurutulmuş pirinç)
86.4 菰米飯法 (Yabani pirinç)
86.5 胡飯法 (Göçebe usulü pişmiş tahıl)

Kesim 88 作菹藏生菜法 (Taze sebzeleri saklamak ve turşu yapmak)

88.1 作葵菹法 (Ebegümeci turşusu)
88.2 作菘鹹菹法 (Lahana ve kereviz salamura ve turşusu)
88.3 Z作醋菹法 (Sirke ile turşu kurmak)

88.4 作菹消法 (İnce kıyılmış sebze turşusu)

88.5 藏瓜法 (Kavun turşusu)
88.6 藏越瓜法 (Yue kavunu turşusu)
88.7 藏梅瓜法 (Erikli kavun turşusu)

88.8 樂安令徐肅藏瓜法 (Tibet usulü kavun turşusu)

88.9 藏蕨 (Eğrelti konservesi)
88.10 蕨菹 (Eğrelti turşusu)

 

Kesim 89 餳餔 (Malt şekeri ve rafine edilmemiş malt şekeri)

89.1 作飴法 (Malt şekeri jölesi)

 

Reçete sayısı: 110

 

Qimin Yaoshu’deki Shici Reçeteleri

Bölüm 8

Kesim 77 蒸 (Buğulama ve güveçte pişirme)

77.1 熊蒸 (Buharda ayı)
77.2 [başka tarifi]
77.3 [başka tarifi]

77.4 裹蒸生魚 (Buğulama, kapama taze balık)

77.5 毛蒸魚菜 (Tüylü buğulama balık ve sebze)

77.6 [başka tarifi]
77.7 蒸藕法 (Buğulama nilüfer kökü için)

Bölüm 9

Kesim 80 炙法 (Kızartmalar)
80.1 炙 (Kızartılmış lokmalar)
80.2 擣炙 (Kızartılmış köfte)
80.3 餅炙 (Kızartılmış balık köftesi)
80.4 炙用鵝鴨臆肉 (Kızartılmış kaz ve ördek göğsü)

80.5 炙蚶 (Kızartılmış deniz kabuklusu11)

80.6 炙蠣 (Kızartma istiridye)
80.7 炙車熬 (Dev istiridye kızartma)

80.8 炙魚 (Kızartma balık)

Kesim 81 作 奧糟苞 (Mayalanmış çömlekte et, confit, şarap tortusuyla et ve sarılmış et)
81.1 苞 法 (Dilimlenmiş sarılı et)
81.2 [başka tarifi]
81.3 [başka tarifi]

Kesim 82 餅法 (ekmek ve erişte)

82.1 粲 (Öğütülmüş pirinç keki)
82.2 膏環 (Domuz yağı halkaları)
82.3 雞鴨子餅 (Tavuk ve ördek yumurtası keki)

Kesim 83 (Sarılı köfte ve kek)

83.1 煮 (Sarılı kek)

Kesim 84 (Un bulamacı)

84.1 煮 (Un bulamacı)

Kesim 86 飧飯 (lapa ve pişmiş tahıl)

86.1 折米飯 (Pişmiş kabuksuz tahıl)12

Kesim 87 素食 (Saf mutfak)
87.1 韭羹法 (Taze soğan ve Çin pırasası çorbası)
87.2 瓠羹 (Su kabağı çorbası)
87.3 油豉 (Yağlı fermente fasulye)
87.4 膏煎紫菜 (Yağda kızartılmış mor yosun)
87.5 薤白蒸 (Buharda Çin arpacık soğanının beyaz kısımları)

87.6 飯 (Tereyağlı pirinç eriştesi)
87.7 蜜薑 (Ballı zencefil)

Kesim 88 作菹藏生菜法 (Turşu ve taze sebzeleri saklamak için)

88.1 女麴 (Ekşi maya)88.2 釀瓜菹酒法 (Şarapla fermente edilmiş kavun turşusu)

88.3 瓜菹法 (Kavun turşusu)

88.4 瓜芥菹 (Hardallı kavun turşusu)
88.5 湯菹法 (Et sulu turşu)
88.6 苦 紫菜菹法 (Acılı bambu filizleri ve mor deniz yosunu turşusu)

88.7 竹菜菹法 (Bambu filizi turşusu)
88.8菹法(Fishwort13 turşusu)
88.9 菘根 菹法 (Kereviz, lahana sapı turşusu)
88.10 熯菹法 (Su teresi14 turşusu)
88.11 胡芹小蒜菹法 (Melekotu ve sarımsak turşusu)
88.12 菘根蘿蔔菹法 (Kereviz, lahana sapı ve turp turşusu)
88.13 紫菜菹法 (Mor deniz yosunu turşusu)
88.14 蜜薑法 (Ballı zencefil)
88.15 梅瓜法 (Erikli kavun turşusu)
88.16 梨菹法 (Armut turşusu)
88.17 木耳菹 (Ağaç kulağı mantarı turşusu)

 

Kesim 89 餳餔 (Malt şekeri ve rafine edilmemiş malt şekeri)

89.1 白繭糖法 (Malt şekeri içinde beyaz koza)
89.2 黃繭糖法 (Malt şekeri sarı koza)

Reçete sayısı: 50

---

Notlar:

1 Çin şarap tanrısı

2 Börülce (bezelye olabilir)

3 Soya olmalı

4 Acorus calamus

5 Colocasia esculenta

6 Antik Çin hacim ölçü birimi: yaklaşık 50 L

7 Etnik Han olmayan

8 Kıyma olabilir

9 Auricularia auricula-judae

10 Kurutulmuş et olmalı

11 Arca inflata

12 Döğülerek kabuğu çıkarılmış yarma olmalı

13 Houttuynia Cordata

14 Nasturtium

Safranbolu – Kıran Köy’de Büyük Yangın

 

 

1859 yılında Safranbolu – Kıran Köy’de büyük bir yangın olduğu ve Rum evlerinin önemli bir kısmının yandığı bilinmektedir. Ancak, Başbakanlık Devlet Arşivleri’nde bulunan 365/92, 376/19 ve 397/44 numaralı 3 adet belgeden yangının korkunç boyutu açık bir şekilde görülmektedir. Yangında Kıran Köy’de bulunan 450 adet haneden ancak 50 bab hane kurtulabilmiştir.
Devleti-i Ali yangından zarar görenlere zahire yardımı yapılması ve “serian” uygun yerlere yerleştirilmelerini, gerekli giderlerin milli hazineden sağlanacağı bildirilmektedir. Ayrıca, Kastamonu Sancağı’nın Dahiliye Nazırlığı’na yazdığı yazılardan yangının bu denli büyük hasara neden olmasının nedeni evlerin çatılarında kullanılan bedavralar olduğu anlaşılmaktadır. Gerçekten de Kıran Köy büyük yangınından sonra çevrede çeşitli kiremitlikler kurulmuş ve Safranbolu evlerine kiremit döşenmiştir. İlginç olan bu süreçte “Depçan nam kimesne”nin dilekçesinin etkin olmasıdır. Müteveffa Debçan’ın şikayeti, kendi evine kiremit kaplasa bile diğer evlerin bedavralı olması nedeniyle yangın riskinin her zaman olacağı yönündedir. Yazışmalar sonucunda, halkın uygun fiyatlarla kiremit temini sağlanacak ve baharla birlikte Safranbolu’ya gereken kiremitçiler gönderilecektir.

Yine bu bağlamda 166/60 numaralı belgeden o dönemde Safranbolu’da tek bir yangın tulumbası bile olmadığı anlaşılmaktadır.

***

Belge 1
Kastamonu Valisi’ne

Zağferanbolu Kazâsı’na tâbi‘ Kıran karyesi derûnunda kâin Danagölü Suyu demekle marûf nehrin yemîn ve yesârında İslâm ve Hristiyan mahalleleri olup mevcûd olan hânelerin üzerleri kiremid yerine pedavra tahtası pûşîdeli olduğuna binâen bu kere Hristiyan mahallesinden zuhûr eden ateş pedavraların üzerlerine nüzûl ile sirâyet etmesinden nâşi dört yüz elli hâneden ibâret olan mahalleden ancak elli bâb hâne kurtulabilmiş ve bu kere inşâ olunmakda olan hânelerin üzerine ashâbı tarafından kemâ fi’s-sâbık pedavra döşenmek üzere bulunmuş idiği ve bunun mazarratı meydanda iken tekrar inşası câiz olamayıp maamâfîh kendisi hânesine kiremid pûşide edecek ise de etrafındaki hâneler pedavralı olduğu hâlde bir semere hâsıl olamayacağı beyânıyla bunun men‘iyle umûmen kiremid ferş etdirilmesi mezkûr hâneler ashâbından Depçan nam kimesne tarafından bâ-arzûhâl istidâ kılınmakdan nâşi keyfiyet Meclis-i Valâ’ya lede’l-havâle bu makûle mazarrat îrâs edecek şeylerin terki icâb-ı hâlden ve muhterik mahallerin sûret-i muntazamada inşâsı kâide-i meriyeden bulunduğuna binâen işbu yapılacak ebniyenin sirayet-i nâr mahzûrundan masûn olmak üzere her tarafda câri olduğu vechile kiremid örtdürülmesi için ahaliye tenbihât ve teşvîkât ifâsıyla beraber tevsî ve tesviye-i tarîk maddelerine vesâir teferruâtına riâyet olunması ve eğer oralara karîb mahalde kiremidhâne olmayıp da mahâll-i baîdeden masarıf-ı kesîre ile celb ve nakli lâzım gelerek ashâb-ı ebniyece müşkilât anlaşıldığı halde kiremidci celbiyle civâr ve münasib mahalde imâl etdirilmesi gibi veyahûd sâir dürlü velhâsıl nasıl tedbir ittihâzı muktezî ise harîkzedegân-ı ahali [için] lüzûmu olan kiremidin ehven bahâ ile satdırılması zımmında teshîlât ve muâvenet-i mukteziyenin tamâmen icrâ kılınması husûslarının savb-ı valâlarına bildirilmesi tezekkür kılınmış olmağla ol vechile icâbının icrâ ve inhâsına himmet buyrulması siyâkında şukka. 15 Safer 1276 (13 Eylül 1859)

A.MKT.UM. 365/92

***

Belge 2

Kastamonu Valisi’ne

Zağferanborlu Kazâsı’na tâbi Kıran Karyesinde vukû bulan harîkde Rum milletinin ebniyeleri muhterik olarak kendileri şuraya buraya dağılıp şâyân-ı âtıfet ve muâvenet bulundukları Rum Patrikhanesi tarafından bâ-takrîr istidâ ve bu bâbda olan Rûmiyyü’l-ibâre mahzar takdîm ve isrâ olunmaktan nâşi keyfiyet Meclis-i Valâ’ya lede’l-havâle vukû bulan harîkden dolayı karye-i muzkûre ahalisinin musâb ve mutazarır oldukları gösterilmiş ise de izâhât-ı kâfiye olmadığından Hrıstiyan mahallesi külliyen mi muhterik olmuşdur yoksa bir mikdar hâne mi yanmışdır, ashâbının birazı erbâb-ı iktidârdan veyâ mecmûu âciz ve fakir makûledenmidir? Buralarının zâhire ihrâcı ve Hazine-i Celile’nin ahvâl-i malûmesinin muvâzenesi ile ba’dehû iktizâsına bakılmak üzere bunlar hakkında ne vechile muâvenet olunmak lazım gelir buralarının serîan bit-tahkîk izâhen ba-mazbata iş’ârı ve sâye-i mekârimvâyei cenab-ı padişâhîde bunların vadî-i perişânîde kalması layık olmayacağından şimdiden kendilerinin münâsib yerlere yerleştirilmesi ve esbâb-ı âsâyiş ve istirâhatlerinin istihsâli her nasıl tedbire mütevakkıf ise bi’l-icrâ haklarında lâzım gelen muâvenet ve teshîlâtın tamamî-i ifâsı husûsunun savb-ı vâlâlarına bildirlmesi tezekkür olunmuş olmağla ber-minvâl-i muharrer iktizâsının icrâ ve inhâsına himmet buyurulması siyâkında şukka. 9 Rebiülâhir 1276 (5 Kasım 1859)

A.MKT.UM. 376/19

***

 

Belge 3
Kastamonu Mutasarrıfı’na

Zağferanbolu Kazâsı’na tabî Kıran karyesinde muhterik olan Hristiyan hânelerinden inşâ olunmakda olanlarının üzerine kiremid pûşîde etdirilmesi husûsuna dair gönderilen tahrîrâta cevâben Kastamonu Meclisi’nin tevârüd eden mazbatasında mevsim-i şitânın hulûlü münâsebetiyle kiremid imâli mümkün olamayacağından mevsim-i bahar hulûlünde kiremitci ustası celbiyle iktizâsının icrâ kılınacağı inhâ ve iş’âr ve kazâ-i mezkûr meclisinin bu bâbda olan mazbatası tesyâr olunmakdan nâşî keyfîyet Meclis-i Valâ’ya lede’l-havâle siyâk-ı iş’âr muvafık-ı hâl ve maslahatdan olduğundan ve evvel bahar dahî takarrüb eylediğinden mevsimi hulûlünde hemen kiremitci ustasının celbiyle beraber kiremidlerin imâl ve ferş ettirilmesi zımnında muâvenet ve teshîlât-ı mukteziyenin icrâ kılınması husûsunun savb-ı saâdetlerine te’kidi tezekkür olunmuş olmağla iktizâsının icrâsı hususuna himmet eylemeleri siyâkında şukka. 28 Receb 1276 (20 Şubat 1860)

A.MKT.UM. 397/44

***

Belge 4
Maliye Nazâret-i Celîlesine

Viranşehir sancağına tâbi’ Zağferanborlu’da vukû’ bulunan harîk keyfiyetine dâir Kastamonu Meclisi’nin vârid olan mazbatası manzûr-ı sâmileri buyrulmak üzere leffen gönderilmiş olup melfûf mahallî mazbatasına nazaran orada tulumba bulunmadığı anlaşılmış ve bu makûle büyücek kazalarda el’ân itfâiye bulunması lâzımeden görünmüş olduğundan ahvâl ve emsâline tatbîkan mahal-i mezkûra bir aded tulumba irsâl olunmak üzere iktizâsının icrâ ve ifâdesi mütevakkıf-ı himem-i behiyyeleridir.
1276 Safer 28 (26 Eylül 1859)

A.MKT.MHM. 166/60

 

Not: Bu belgeleri sağlayan Katar Müzeleri, Sergiler Koordinatörü Sayın Selmin Kangal’a teşekkür ederim.